10اردیبهشت ماه بود که مصطفی کاظمی نخست‌وزیر عراق در مصاحبه با روزنامه "الصباح" گفت که به اعتقاد او، ریاض و تهران در "آینده نزدیک" روابطشان را از سر می‌گیرند، اما این پیش‌بینی هنوز محقق نشده و به نظر می‌رسد که مسائل حل نشده‌ای میان دوطرف وجود دارد.

 حمله دانشجویان معترض به سفارت عربستان و کنسولگری این کشور در مشهد، در سال ۲۰۱۶، آغاز قطع روابط میان دو کشور ایران و عربستان بود. مدت ها بعد اولین گام برای میانجیگری میان دو کشور از سوی پاکستان برداشته شد اما قدم‌ها زیر سایه سیاست "فشار حداکثری" دولت وقت آمریکا و روابط ترامپ و عربستان، اثری نداشت و روابط تهران و ریاض تیره‌تر هم شد.

عراق نیز از سال ۲۰۱۹ تلاش‌های خود را برای دستیابی به نتیجه در این باره آغاز کرد. این تلاش‌ها تا روی کار آمدن جو بایدن در امریکا بی‌نتیجه ماند. با ورود بایدن به کاخ سفید، زنگ‌ها برای آغاز مذاکرات ایران و عربستان بار دیگر به صدا درآمد و این بار علائم تنش زدایی از سوی عربستان به ایران ارسال شد.

از آن زمان تاکنون ۵ دور مذاکره میان دو طرف برگزار شده و البته جزئیات زیادی از نیز از این مذاکرات منتشر نشده است اما شواهد حکایت از آن دارد که این مذاکرات به شکل قابل توجهی از تحولاتی مانند مذاکرات بازگشت به توافق برجام، سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا و اثرات جنگ اوکراین متاثر است.

روابط ایران و عربستان از یک سو از مشکلات دیرین و مسائل بنیادین و از سوی دیگر از اختلافات و سمت و سو‌گیری‌ها در مورد تحولات روز و منطقه متأثر است. رقابت دو کشور به عنوان دو رقیب منطقه‌ای و تلاش برای مسلط شدن بر خاورمیانه و قرار گرفتن در رأس قدرت جهان اسلام از نخستین و مهمترین بخش این اختلافات است.

در حقیقت رقابت شیعه و سنی و تنش ایدئولوژیک ایران با عربستان، تهران و ریاض را به دو قطب مخالف هم تبدیل کرده است. از سوی دیگر هر دو کشور یکدیگر را به دخالت در امور داخلی کشور‌های دیگر متهم می‌کنند و البته به دنبال افزایش نفوذ و قدرت در خاورمیانه هستند.

کلید حل بحران یمن در دست کیست؟

مسأله یمن و فعالیت‌های محور مقاومت در منطقه ازجمله مسائلی هستند که با اهداف عربستان در منطقه همخوانی ندارند. در حقیقت یمن مدتهاست که به یکی از گرفتاری‌های محمد بن سلمان تبدیل شده و عربستان نگاه به انعطاف ایران در این زمینه دارد. از منظر برخی از تحلیلگران این نفوذ به حدی هست که عربستان را مجبور کند تا آینده عادی‌سازی روابطش را با ایران به آن گره بزند. در این میان ایران می‌خواهد حوثی‌ها همچنان در قدرت باقی بمانند و در مقابل عربستان می‌خواهد حوثی‌ها جایی در آینده یمن نداشته باشند. بسیاری از کارشناسان سیاسی بر این باورند که طولانی شدن مذاکرات ایران و عربستان نشان می‌دهد که تهران به ابزار‌هایی مجهز است که می‌تواند برای جنگ یمن سرنوشت‌ساز باشد.

به سوی صلح بعد از جنگ سرد بین ایران و عربستان

در شرایط فعلی اقتصاد ژئوپولتیکی حرف اول را در بعد قدرت می‌زند. از این رو منافع ایجاب می‌کند که این دو کشور در حوزه منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای از ماهیت اولیه خود یعنی تقابل با هم خارج شوند و در کنار هم حداقل صلحی معادل صلح بعد از جنگ سرد را داشته باشند. تحلیلگران بر این اساس معتقدند که در مقیاس بسیار کوچک برای خاورمیانه چنین صلحی در آینده نزدیک پیش‌بینی می‌شود.

عربستان عقب نشینی کرد؟

با این حال به نظر می‌رسد که عربستان از تصمیم خود برای بهبود روابط عقب نشینی کرده است. پس از اظهارات حسین‌امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، درباره احتمال ملاقات با همتای سعودی خود، رویترز به نقل از یک مقام وزارت خارجه عربستان سعودی نوشت هیچ برنامه‌ریزی برای دیدار دو وزیر در آینده نزدیک صورت نگرفته است.

اخیراً یک مقام وزارت خارجه عربستان سعودی گفت که هیچ نشستی میان وزرای خارجه عربستان و ایران برای آینده قابل پیش‌بینی برنامه‌ریزی نشده است.
وی در گفت‌وگویی با خبرگزاری رویترز تأکید کرد، پیشرفت‌هایی در مذاکرات با تهران حاصل شده، اما «کافی نیست».

این مقام سعودی در ادامه گفت: «ایران به منظور همکاری در آینده باید اعتمادسازی کند و اگر تهران تمایلی به تنش‌زدایی در منطقه دارد، چندین موضوع وجود دارد که درباره آن‌ها می‌توان گفت‌وگو کرد. »

پیش‌تر در روز پنج‌شنبه، وزیر خارجه ایران در اجلاس داووس گفت: «در مذاکرات اخیر با عربستان سعودی توافق کردیم که در آینده دیداری در سطح وزرای خارجه دو کشور یا مقامات دیگر وزارت خارجه در کشور ثالث برگزار شود.»

اتخاذ چنین رویکردی از سوی عربستان می‌تواند این معنا را داشته باشد که عربستان‌امیدی به احیای برجام و به نتیجه رسیدن این دور از گفتگو‌ها نداشته و‌امیدوار است در آمریکا جمهوری خواهانی بر سر کار بیایند که بر ضد ایران باشند و داستان تحریم‌ها و فشار بر ایران بار دیگر تکرار شود.

عربستان منتظر تعیین تکلیف پرونده برجام است

در همین حال کاخ سفید از سفر دو مقام ارشد دولت بایدن به عربستان سعودی برای تبادل نظر درباره ایران و امنیت انرژی خبر داد. به گفته کارین ژان-‌پیئر، سخنگوی کاخ سفید، برت مک‌گورک، مشاور رئیس‌جمهوری ایالات متحده در امور خاورمیانه و آموس هوکستین، فرستاده ویژه وزارت امور خارجه آمریکا در امور انرژی با سفر به ریاض، با مقام‌های ارشد عربستان سعودی دیدار کرده‌اند.

حاکمیت عربستان بر این باور است که در صورت احیا شدن برجام، ریاض با کشوری روبرو خواهند بود که به زودی بار سنگین تحریم‌های بین‌المللی از روی دوشش برداشته خواهد شد و این هم تمایلی را ایجاد می‌کند که عربستان بخواهد گفت‌وگو‌های عمیق‌تری را با ایران جلو ببرد.

اما کارشناسان می‌گویند‌ اگر مذاکرات هسته‌ای به شکست بینجامد، آمریکا به احتمال قوی به سمت سیاست فشار حداکثری ترامپ پیش خواهد رفت، اتحاد کشور‌های غربی با کشور‌های عربی خلیج فارس سرعت و عمق بیشتری خواهد گرفت، محور‌های عبری-عربی و ترکی-عربی با سرعت بیشتری به پیش خواهد رفت و توقعات ایران در برقراری روابط راهبردی و کلان با قدرت‌های بلوک شرق همچون چین و روسیه هم برآورده نخواهد شد.

باربارا اسلاوین، عضو شورای آتلانتیک، در این باره گفت: «تهران به دنبال تنش زدایی با رقبای عرب خود، به ویژه عربستان سعودی بوده و از آتش بس در یمن حمایت کرده است. بنابراین ایران می‌تواند بیانیه‌ای مبهم در مورد نیاز منطقه به حل مناقشات از طریق دیپلماسی صادر کند و در عین حال بی‌سر و صدا هرگونه توطئه در حال انجام علیه آمریکایی‌ها را کنار بگذارد».

سعودی‌ها نیز بر این باورند دوران حضور آمریکا در منطقه و نفوذ او رو به پایان است و حالا باید قدرت‌های منطقه‌ای با نگاهی دقیق‌تر به تحولات جدید، روابط خود را دوباره شکل دهند.

این توافق بر روی سایر مسائل منطقه و سیاست‌های منطقه‌ای ایران تأثیر می‌گذارد. قطعاً عربستان مایل است بعد از اعلام نتیجه قطعی برجام سیاست‌هایش را در قبال ایران تنظیم کند.